W poszukiwaniu założeń wychowania przez pracę

T. Nowacki w licznych studiach dotyczących tej problematyki, jak również Szaniawski w książce Praca ręczna i kształcenie politechniczne (Warszawa 1959) oraz w książce Humanizacja pracy a funkcja społeczna szkoły (Warszawa 1962) uwzględniali krytycznie burżuazyjną tradycję pedagogiczną. W książce zbiorowej pt. Metodyka pierwszych lat nauczania (Warszawa 1959) znajduje się obszerna rozprawa S. Wołoszyna pt. Nauczanie początkowe oraz jego metodyka w rozwoju historycznym i dzisiaj. Lewin w studiach poświęconych wychowaniu kolektywnemu podejmował wielokrotnie historyczną problematykę, ukazując różnice między burżuazyjnym i socjalistycznym pojmowaniem kolektywu. Do tego rodzaju studiów, które współczesne rozważania pedagogiczne wiążą z analizą historycznego rozwoju odpowiedniej problematyki, należy też książka I. Wojnar wydana po francusku pt. Esthetiąue et pédagogie (Paris 1963, Presses Universitaires de France — PWN) iw rozszerzonej nieco wersji polskiej Estetyka i wychowanie (Warszawa 1964, PWN). Na szerokim tle historycznym autorka przedstawia różne koncepcje roli sztuki w życiu człowieka, pokazuje, jak się przekształcił tradycyjny ideał piękna i dobra, jak sztuka uwalniała się zarówno z więzów tendencyjności, jak i z sideł izolacjonistycznych haseł „Sztuka dla sztuki”, jak się stawała „bliższa” człowiekowi, jego potrzebom poznawczym i równowadze uczuciowej, będąc coraz potężniejszym czynnikiem kształtującym ludzi współczesnych. Książka uzasadnia, iż nowocześnie rozumiane wychowanie estetyczne przekształca się w „wychowanie przez sztukę”, którego teoria jest znacznie bardziej złożona i bogata, niż się to wydawało dotychczas.